Қазақ өнерінің қайраткері, айтыскер ақын, термеші, сазгер, қазақша Мәуліт жырының авторы Жәкен Омаровтан алған сұхбатымызды назарларыңызға ұсынамыз.
– Жәкен аға, адамның ақыл-ой парасаты қаншалықты дәрежеде болса, өнері де сол биіктен көрінеді деген көзқарас бар. Осыған алып-қосарыңыз бар ма?
– Адамдықтың өзі сол ақылы мен жетесінің жеткен жеріне дейінгі дәрежеде болса керек. Ал шын өнерге келсек, ол енді екінің біріне беріле қоймас. Бізден өнердің өресін сұрап отырсаңыз, осы жасқа дейінгі өмір тәжірибемде «Шығыстың Аристотелі» атанған Әбу Насыр әл-Фарабидің жіктеуіне тең баға таппадым. «Өнердің айналасында жүргендер бар. Бірі – таза табиғи дарындылар, оларды Раббымыз солай жаратады. Екінші тобы оқып-шоқып, ізденіп, талпынып, үйреніп, еңбек қылып, тырмысып шебер атанады. Ал енді үшінші топ бар, олар – сол алғашқы екі топқа еліктейтіндер» дейді данышпан. Бұған басқа нені алып-қосайын...
– Ұлттық өнерімізді ұлықтап, асыл дінімізді жыр-термемен насихаттап жүрген танымал тұлғаның бірісіз. Үлкен өнерді ұстай білетін ірілік, ерекше мінез керек деп жатады. Осыған қатысты не айтасыз?
– Ұлттық өнер – жыр-термені «үлкен өнер» деп бағалайтындар қазір саяқ. Жасыратыны жоқ, дәстүрлі ән мен жыр-термені жалғастырып жүрген, оның аймақтық ерекшеліктерін сары майдай сақтап айтатын насихатшылардың да қатары сиреді. Жыр мен термеге сұраныс жоқ деген – жәй әңгіме. Айтушы аз, бұл жолды «ұстаушы» кем. Ал әлгі айтқан «еліктейтіндерге» сенім жоқ, олар «тойда тойып секіріп» кетуі мүмкін, бүгінгі тренд бойынша, айтқаны «өтпей» қалса, әлеуметтік желіде «хит болмай, атпай, жармай» қалса, жарты жолда «әй, пайдасыз артық дорба» деп тастап та кетуі мүмкін.
«Ірілік» деп ірі әңгіме айтып отырсыз, киелі өнердегі өр мінез дегеніңіз – қанмен келетін қасиет. Одан қалса «көргендіден» көріп, жақсыға еріп, өмірдің өзінен үйренетін жауапты жүк. Жолың болса, өзі уәлі, сөзі дуалыға кезігіп, батасын аласың. Әйтпесе жөн көрсетер ұстазға жолығып, ол өз дұғасынан қалдырмаса – бағыңның жанғаны да. Бұл жолмен жүруге керек ерекше мінез – жеңілге жүгірмейтін жігер, арзанға сатылмайтын табандылық, оңайды іздемейтін ерен еңбек, қалғанын бір Алла өзі реттейді.
– Бір кездері «Зікірулла» әніңіз мұсылман жамағатының әнұранына айналды. Қазіргі «Қазақияңыз» естіген жанның жүрегіне жетуде. Тұтынушының тамырын тап басып, яғни халық рухты әнге шөліркіген сәтте осындай құнды туындыны өмірге әкелудің өзі ұлы өнер деп білеміз... Бұл жайлы не дейсіз?
– Өнер – халықтікі. Шын өнерлі әркез халықпен һәм қоғаммен бірге. Қуанса – шаттанады, мұңайса – қайғырады. Небір қилы замандарда, ел басына күн туғанда, батырлар қаруын қамдап, темірші көрігін қыздырған, ал ақындар ерліктің туын өлең-жырмен тіктеп берген. Хош, бұл күндері жау азайып, басқыншы басылып тұр ма? Қайсыбір жылдары қазақтың «жер» мәселесі ел ішінде үлкен толқу тудырғанда «Қазақия» жүрегімді жарып шыққан-тын. Саясаткер емеспіз – майданда шайқасатын, депутат емеспіз – мінберде сөзін өткізетін, қолымнан келері өлең, жыр болған соң, Алладан алақан жайып сұраған дұғамды, тілегімді осы рухани туындымен жеткізгім келді. Байтақ жер, баталы ұрпақ, көк байрақты, елтаңбамызды осы өлеңмен ашықтағым келген-дағы... Алла «Қазақияма» жар болсын айттым. Шығарма тамырды дөп басып, сәтінде туса, онда біздің де уақытпен бірге қозғалып, бірге жүргеніміз шығар...
«Зікірулла» 2000 жылы елде алғаш рет орындалды. Сол кезде-ақ топырағың торқа болғыр әдебиетші ғалым, академик Тұрсынбек Кәкішев ағамыз риза болып: «Зікірулла» қазақ мұсылмандарының әнұраны болуға әбден лайық» деп телеэфирден айтып еді, одан кейін бұл сөзді сізден естіп отырмын, бағаңыз үшін рақмет. Бұл шығарма 1996 жылы шетелде шыққан, таза намыстан туған дүнием және өз уақыт-сәтінде туды деп ойлаймын. Өзіңіз білесіз, Кеңес кезінде дін ұстаған не тұлғалар желкеден атылып, жақыннан сатылды. Дінді тығылып тұтынып жүргенде Құдай жарылқап егемендік алдық, одан бірден аралас-құралас Ислам әлеміне шекараны ашып жібердік емес пе... Жаппай сіңіру, аштай тойыну, тіпті «бақылаудан шығып кетті» ғой деймін сол тұста... Оның мысалы «аш-жалаңаш адамға қазанның қақпағын аша салумен» бірдей болды ғой. Оның салдары не болды, міне бүгін мәселе болып ушығып, қоғамымыздың бітпес дау, жазылмас дертіне айналып әлекпіз.
Біз де азды-көпті діни сауатты шетелде алдық. Бірақ өз басым жоғары оқу орнын бітіріп, есейіп бардым. Ескі көзден жұрымдап жеткен дініміздің түбі терең іргетасына табанымды тіреп бардым, тарам-тарам, ағым-ағымға бөлінген жамағат біткеннің арасынан тек керегімді алып, судың беті, жардың шетімен абайлап жүріп аман қайттым десем, анығы – сол. Шетел асып жүріп алған білім, жеткен жетістігімді «Зікірулла» арқылы жеткізуге тырыстым. Қазақтың дәстүрлі діні дегеніміз – тұғырлы аят-хадистің өзі, Пайғамбардың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) түзу жолы, ата-ананың тәрбиесі, тарихымыз бен жұртымыз, бай мәдениетіміз бен ғұрпымыз, жүректің тазалығы мен ниеттің түзулігі. Демек түзу жолда екенімізге пікір, зікір, шүкір етуіміз керек. Сондықтан болар діндегі ағым-арнасы бөлек аз ғана топ болмаса, қалың қазақ жұрты бұл «Бір Аллаға мадақ – иләһи жырымды» махаббатпен қабыл алған жайы бар. «Зікірулла», «Нұрулла», «Хикметулла», «Қағбатулла» циклды Аллаға мадақ иләһи-жырларым – жалпақ елдің өз несібесі, өз ұстанымы, ғасырлардан жеткен ғұрпы, сәулелі санасы, рухының азығы, жанының қалауы, біз оны өлеңмен жеткізуші тек себепкер шығармыз.
– Расында кез-келген туындының әні мен сөзін жазатын әрі оны қоңыр дауыспен, ұлттық нақышпен келістіре орындайтын өзіңіздей өнер иесі некен-саяқ. Әуелі ән жазасыз ба, әлде өлеңді өріп аласыз ба? Осы жайлы толығырақ айтып кетсеңіз.
– Әрқалай, бірінің мақамы туса бірінші, кейде сөзі бірінші келеді. Тақырып ішкі дайындығыма қарай. Көп ізденіп, әсіресе иләһи ән шығарғанда ғалымдардың пәтуасына салып, қырып-жонып, әр туындыма үлкен жауапкершілікпен қараймын. Жас кезде шығарған біраз әндерім бақылаусыз таралып кетті, қазір шығармаларым дайын болғанда бірінші өзім орындап үлгі жасап беремін. «Мен айтсам бола ма?» дегендер қатаң қадағалауымызда, жерде жатқан дүние жоқ, егесіздей еншілейтін. Оның үстіне қазір әлеуметтік желі деген жақсы болды, кімнің не айтып, қалай айтып жүргенін қарап отырасың. Айтпақшы, өзімнің де жеке арнам, парақшаларым толық рәсімделген, бәрін кәсіби мамандар реттеп отырады.
– Сіз жыл сайын Мәуліт кешінде Пайғамбарымыз Мұхаммедтің (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өнегелі өмір тарихына арналған Мәуліт жырын кезең-кезеңімен қазақша жырлап келесіз. Бұрын рухани кештерде Пайғамбар өмірі арабша орындалатын. Халық қазақша Мәуліт жырын қалай қабылдап жатыр? Жалпы Мәуліт жырын толық орындап, қорытындылауды қашанға жоспарлап отырсыз?
– Осы елдің қарапайым бір мұсылманы ретінде Қазақстан мұсылмандары діни басқармасының салалы, сындарлы ізгі іс-шараларына жоғары баға берушінің бірімін. Өзім алғаш иләһи жыр айтқан, 2000 жылы басталған шағын Құран жарысы мінеки кеше бәріміз риза болып тамашалаған әлемдік деңгейдегі халықаралық Құран жарысы дәрежесіне жетті. Отызға жуық елден келген қари-хафиздар 2 миллиард мұсылманға Қазақстанның атын жайды деген сөз ғой, Құдайға шүкір! Мүфтият үлкен іс атқарды. Сол сияқты бірінші Мәуліт кеші де қазіргідей барлық аймақта емес, тек бір Алматыда ғана өтетін, басынан бастап «басы-қасындамыз», жыл сайын иләһи жырларымды айтып жүрдім. Ой, жалған дүние-ай, жарықтықтар Әбсаттар қажы Дербісәлі мен Абдулла Жолдас көкем есіме түсіп кетті ғой осы арада, иманы саламат болсын. Жылда қарилар сиярды (Пайғамбар өмірбаяны) араб тілінде айтып жүрді. Содан 2018 жылы Мәулітті қазақша айту идеясы бойынша «ҚМДБ ұсынысы әрі таңдауы сіз болдыңыз» деп сол кездегі Алматы қаласы мешітінің имамы, қасында мұраттап қарилар бар, марқұм Бауыржан Әли бастаған ғалымдар бар, арнайы ат басын тіреп, шаңырағыма келіп, жөн-жобасын түсіндіріп, ақпараттық және ғылыми бағытта қолдау болатынын білдіріп, қолқасын сала келді. Ұсынысты үлкен жауапкершілікпен қабыл алдым. Дастарқан басында 1993 жылы ауылдағы әулие Қантай ишанның тұқымы Датқа ишанға ескі шағатай тілінде Шәді төренің «Сияр Шарифін» оқытып отырып, кирилл әрпіне өзімнің түсіріп жазып алған қалың дәптерімді көрсеттім, ғалымдар да, өзім де бір толқыдық.
Міне, Алланың қалауымен алғашқы бастамасы 1993 жылы басталған Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) сиярына деген шексіз махаббат ірі іс-шараға ұласып, биыл 6 жыл үлкен сарай сахнасында, халық алдында қазақтың өз тілімен, ұлттық аспабы – қара домбыра һәм сырлы сырнайымен жаңа «Қазақша Мәуліт жыры» болып бөлім-бөлімімен жүйелі айтылып келе жатыр.
«Алланың бұлбұлы көп дарақтағы.
Адамның кәдесіне жаратқалы.
Уаһиди, ибн Ысқақ, ибн Хишам,
Алғашқы сияршылар арабтағы.
Ясауи, Бақырғани, Жүніс Әмре,
Расулды өз тілінде мадақтады.
Майлы ақын, Мәшһүр Жүсіп, Шәді төре,
Ғұлама шайырлар ед, санаттағы.
Солардың жолыменен «нәзиралап»,
Отырмыз Мәуліт айтып таратқалы» деп басталады жырдың сөз басы.
Осылайша кәсіби, әдеби үлгі «назира» дәстүрімен, яғни өзіме дейін жазылған барлық сияршылардың өлең-жырларын оқып, талдап, зерттеп, іріктеп, «ықтилабын» күмәнді, даулы жерлерін зерттеушілермен нақтылап, заманға сай мақамға салып, сахналық форматын тауып, әдеби айналымға заманауи үлгідегі «Қазақша Мәуліт жырын» қостық. «Ел қалай қабылдап жатыр?» деген сұрақ қойып отырсыз, сарай толы халық алғаш шыққанда сәл тосырқағандай көрінді маған, оның үстіне Абай айтқан «елбұзар дүмше молдалардың» «музыка харам, домбыра харам» деген таратпа сөзі елді екіұдайлатып қойғаны тағы бар емес пе... Ол топқа арнап:
«Мәулітті деп жүрген бар керегі не?
Пайымы жетпей сауап көлеміне.
Үлгі алып, Хақ Расулдан, Құранда да
Артық көр ата-анаңнан демеді ме.
Мәулітті оқып, тыңдау нәсіп болар,
Ішінде үмметтердің зерегіне...» деп жырмен жауап айттық. Сөзден жаңылмауға, ойдан айнымауға тырыстық. Қалың елдің көзі қырағы, құлағы сақ емес пе?! Өзінің қанына сіңген жыр әуені, өлең дәстүрімен айтылған асыл діннің айшығын анық танығанда бұрын Ақыт қажы, Сәдуақас Ғылмани жазған Мәуліт жырының дәстүрлі жалғасына қауышқандай қабылдады.
Биыл алтыншы жыл бұрын тек кітаптан оқыған сияр енді сахналық нұсқада өлең-жырмен жеткізе айтылғанда көбі риза болып, көзіне жас алып, Пайғамбарымызға (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) деген махаббаты мен сүйіспеншілігін көрсетіп, арасында салауатын айтып, орнынан тұрып, «мәрхәбалап» құрмет көрсетіп, жылдан жылға кәдімгідей ықыласы артуда. Жылдың алты-жеті айын осы елдің құрметі үшін, халықтың қызметі үшін үлкен дайындыққа, дәл ақпарлы зерттеуге, әлемдік үлкен ғалымдардың әр тілде айтқан сияр дәйектерін саралап, салыстырып, талдап барып өлеңге түсіріп жатқаныма ҚМДБ ғалымдары куә.
Қазақ, орыс, өзбек, түрікмен, кавказ елдеріндегі ғұламалар, түрік еліндегі ұстаздарым бар, қажетті мәліметтерді кітабы болса кітабымен, хаттайы болса интернет желісіндегі хат алмасумен, ZOOM байланысы тағы бар, арасында ұмра сапарларында Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) жүріп өткен жолдары Меккедегі Нұр тауы, Сәуір тауы, Тайеб мекені, Худайбия келісімі болған жер, Бәдір, Уһуд, Хандек (Ор) шайқасы орындарына табан тигізіп, Раудада арнайы дұға жасап, Алланың ризалығы, Расулалланың шапағатын сұрап, атқарылып жатқан үлкен жұмыстың нәтижелі болуын Жаппар Хақтан тілеймін, әрине.
ҚМДБ ұсыныс-тапсырысымен жазылып жатқан сахналық нұсқа бойынша һижраның 8 жылындағы оқиғалар, «Меккені Фатх етудің» жалғасы мен одан кейінгі оқиғалар, Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) дүниеден озуы толық жырлануы тиіс. Ендігі жерде, Құдай қаласа, Бір Алланың ризашылығы үшін қалған өмірімді Пайғамбарым Мұхаммед Мұстафаның (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өмір тарихын бар дерегін қалдырмай, толық жыр түрінде жазып шығуға ниет еткенімді сізге бірінші рет айтып отырмын. «Аллам Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өмір тарихын соңына дейін жырлауды бұл дүниеде нәсіп етсін!» деген ниет – менің және менің тілеулестерімнің күнделікті дұғасы.
– «Біздің елдің жігіттері» әніңіз уағында біраз жігіттің намысын қайрады. Өкінішке қарай қазір дінге ден қойған кейбір бауырларымыз ұлттық өнерден жеритін қылық танытып жүр. Осыларға арнап, жаңа жыр шығарып «әу» деп қою ойда жоқ па? Теріс діни ағымда жүргендердің көзқарасын қалай оңалтуға болады деп ойлайсыз?
– Байқаймын, бізден жаңа жыр, жаңа ән сұрап отырғандайсыз... Құдай әуметті өлеңнен берген соң жүрген жерімде, сұраған сәтінде «әу» деуден еш қашпаймын. Жақында өткен ҚМДБ, соның ішінде Алматы қалалық орталық мешіті ұйымдастырған кең салалы DASTUR FEST шарасында бас имам Төлеби Оспан бауырымыздың қолқа салуымен, шапанымды киіп, қара домбырамды қолға алып, арнау айттым:
«Атамыз – Адам, білсек, ілкімізді,
Адамнан – араб, ажам, түркімізді.
Осылардың ішінде, Құдай қалап,
Халық еткен «Қазақ» дейтін ұлтымызды.
Аллаға шексіз шүкір, осыншама,
Белгілеп берген ата-жұртымызды.
Даналар Исламмен қабыстырған,
Саналы салт пен дәстүр, ғұрпымызды.
Бабаларға Алланың нұры жаусын,
Қолға ұстатқан құлпы ашар кілтімізді.
Сол кілтті білікпен айналдырсақ,
Қолдағы бар ұқсатып мүлкімізді.
Ұмтылсақ ынтымаққа ымырамен,
Жау алмас ішіміз һәм сыртымызды.
Туған жер – жөргегіміз, құндағымыз,
Бәріміз текті атаның жұрнағымыз.
Ұлтымның құндылығы дәріптелсе,
«Әке көрген оқ жонар» – ұлдарымыз,
«Шеше көрген тон пішер» – сырғалымыз.
Баптаған қазығында қазанатын,
Қазанат тәрбиелеп азаматын.
Қолы – істе, жүрегі – зікір салып,
Құдай жар боп, жол тапқан тазаратын.
Неше ерлер жандарын пида қылған,
Мәңгі өрлей берсін, деп «Қазақ» атың!
Қолға алса қобызым мен домбыраны,
Басына бозторғай құс қондырады.
Әр заттың иесі мен киесі бар,
Күтімін білген жанға орнығады.
Аят-хадис сүйеніп нұсқасына,
Қалдырыпты бабалар мол мұраны.
Өнер, білім – халықтың қазынасы,
Мәртебесін асырып зор қылады.
Әжемнің орамал мен кимешегі,
Сән беріп, тұрпатына үйлеседі.
Қазақы «хиджап» деген осы болар,
Шариғат құптамаса кимес еді.
Шапан да «Пайғамбардың сүннеті» деп,
Үстінен тастамаған би-көсемі.
Үлгі алса үлкендерден жас баласы,
Белгілі көргенін жас тастамасы.
Әртүрлі ағымға еріп соғылмасын,
Ақ пейіл жамағаттың тасқа басы.
Дінім мен дәстүрімді сабақтаған,
Оң болсын хазіреттердің бастамасы...».
«Біздің елдің жігіттері» дер кезінде намыс қайрады деп қалдыңыз, 1993 жылы Есенқұл ақын екеуіміз бұл әнді жазғанда елдің мұңы басқа еді, «байтал түгілі бас қайғы» заман еді, халықтың халі мүшкіл, елдің елдігі қыл үстінде тұрған сын уақыттар еді. Біздер тойып тамақ жемеген, қырғын соғыстан аман қалып, айдалада көмусіз қалмай, бейбіт, тыныш аспан астында қара нан мен қара суға разылығын жылап тұрып айтып, «осы күнге аман жеткізгеніңе, ұрпақ сүйгізіп, балаларымның алдында ақ өліммен өтетініме шүкір еттім» деп егілген аталарымызды көрдік.
Егемендіктің алғашқы жылдарында артық ас жоқ, жұмысынан алты ай айлық алмай, «бәрі уақытша ғой» деп, елдің тыныштығы үшін көрген күніне сабыр еткен момын халықты көрдік, арғыны айтпағанда. Осылар есіме түссе, өткен күндерді, елдің көрген қиыншылығын естен шығармау керек деп те қоямын. Бір «Оян, қазақ!» фильмінің жастарға қалай әсер еткенін көріп отырсыз. Егер елге қажеті осы әдіс болса, тарихымыздағы данышпан аналар, білекті батырлар, жүректі би-көсемдер, жалынды жастар, атқамінер азаматтар, ұлттың ұлылығын сақтаған ғұламалар, ишан, әулие, билер, текті ұрпаққа тектіліктің тетігін ұстатар ел таңдаулылары мен намыс жанитын елеулі оқиғалар, жігерлі жырлар кеңінен дәріптелуі тиіс. Фильм, арнайы подкасттар, ашық жиын, фестиваль, рухани байлықты толықтыратын өнер жарыстары ұйымдастырылып, елге етене жақындап, осы жұмыстарға жастарды баулып, не істесек те есеп үшін емес, шынайылықпен сипат алуымыз маңызды шығар. Ақылшы көп заман ғой, әлеуметтік желіні елді бұзуға, теріс кетуге емес, жаппай жүйелі жоспармен елдің рухын көтеруге пайдалануымыз дұрыс секілді бізге.
– Өзіңізбен Атырау облысына барған сапарымызда жиналған қауымға «Аққұрдастарым Атыраудағы» әнін орындап бердіңіз. Халық қиқулап, өнеріңізді зор ілтипатпен қабылдады. Сол кезде осы әннің тарихы жайлы сұрауға мүмкіндік болмады. Қазір реті келіп тұрғандай...
– Құдайдың берген өнерінің арқасында елді көп аралаймын, тек Атырау емес, байтақ елдің әр аймағын жақсы көремін. Асқақ Алтай, шығыстың сұлу табиғаты, Аякөздің бүкіл ділмар даласы, көрікті Көкше, Арқаның текті жұрты, Қызылжардың мәрттігі, данышпандар мекені Кереку, Тобылдың маңы ен тоғай, жер жәннаты Жетісу, тарихы терең Тараз, Әулиеата, киелі Түркістан, қасиетті Қазығұрт, кәрі Қаратау, сүлейі мол Сыр өңірі, Шалқардың шалқар мінезі, Сарайшық Атырау, Текедегі Орда, әулиелі Маңғыстау, табаным тиген жерлер, тұз-дәмі бұйырған елдер... Жүрген жерлерімде достарым, арқа тұтар ақжайлау ағаларым, құрметі таусылмас інілерім баршылық, шүкір!
Бірде атақты «ЕмбіМұнайГаздың» мерейтойлы айтысы үстінде, жатқан жерің жайлы болғыр, ақиық ақын Салауат досым «Біздің елдің жігіттері» біздің Атырауда да жетеді, Атыраудың азаматтарының рухын көтеретін бір ән сұраймын» деп қолқа салды. Айтыстан соң жергілікті елжанды жігіттер күллі аймақтың ойы мен қырын түгел аралатып, тарихымен таныстырып, мәрт мінездерімен мейірімді қандырып, ендігі жерде ән арнамасам болмайтындай етіп «аққұрдастап» шығарып салған.
Сол сапарда алған әсер, құлақта қалған өздеріне ғана жарасатын сөздері мен жайдары мінездері ұшақтан түсіп, үйіме жеткенше әдемі саз болып, көкірегіме қонды ғой, сөзі де қатар шықты. Ұзатпай әнді жолдадым, ой, мәз болғаны-ай, риза болғандары-ай, ондай сезім тек атыраулықтарда ғана бар, біле білгенге. «Өзімізден екенсің ғой» деп іштартқаны рас.
«Сазды Сарайшық – хандар тұрағы,
Тарихтың талай қалған сұрағы.
Шайхыларымның бәтиқасымен,
Қайқыларымның жанған шырағы...»
Содан «Аққұрдастарым Атыраудағыны» айтпай жиындары бітпейді екен. Досым Салауаттың бір айтқаны бар: «Жұмаш қойды бағады, Күләш орден тағады». Әнді сен шығарғанмен, абыройы менікі болды» деп күле-күле кетті жарықтық, айта-айта жүрсін деген екен...
Бұл дәстүр ақтаулықтарда жалғасты кейін. «Ақтауым-ай» ән-толғауым бар. Сәті, реті келсе, бұл цикл әрі жалғасын табады. Келесі кезекте ақтөбеліктер, өскемендіктер тұр, «келіңіз, өлкемізді өлеңіңізге өзек етіңіз» деп. Нәсіп болса, шабыт шақырар сәттер алда...
– Тәрбиенің тәлімді құралы терме ғой. Әйтсе де қазіргі жастар терме тыңдай бермейді деген пікір бар...
– Сіз жастарды қоя тұрыңыз, орта буында терме тыңдай алатын орта табу қиын... Бұлар тура тәуелсіздік алған жылдардың буыны ғой. Дәстүрдің, оның жол жалғастығының да шатқаяқтайтын жері осы арада. Иә, сіз көтеріп отырған мәселеде осындай негіз бар. Ел тағдыры я ары, я бері болар тұста, ұрпақ қамы түгілі бас қам басымызға мұң болып тұрған шақтар. Насихат жоқ, шалғай елдермен байланыс жоқ, бір қап екінші сортты ұнды төрт қойға айырбастап алған мезгілдер, қалада көпқабатты үйлердің қабырғасын тесіп мұржа жасаған қиын уақыттар, теледидар мен радио қосуға электр жарығы болмаған кезеңдерде, терме айтып, оны тыңдайтындарға «ала қаппен вагон аралап нәпақа қуып кеткен» шақтар қатты кері әсерін тигізді...
«Одан да жаман күндерде тойға барған қазақпыз ғой», бірақ бүгінгі орта буын дәстүр сабақтастығына кейіндеу, кешеуілдеу ілесті. Есесіне осы кешеуілдеу бүгінгі рухани жұтаңдыққа алып келіп отыр, қанша тырыссақ та. Әр нәрсе өзінің кезеңімен емес пе, қазір терме десе «ішкен асын жерге қояр» ескіні көрген шалдар қатары тым сиреді, бүгінгі тыңдаушымыз аға буын ғана. Ал жастарға не дейсіз, қолындағы телефонмен TikTok-тан әр ақпарды тыңдап қарауға 3-ақ секундқа жетеді екен шыдамы. Оның кері неге әкеліп соқтырары бір Аллаға ғана аян... Осы күнгі жастар ең болмаса сапалы ән тыңдап үйренсе, соның өзіне рақмет. Термеге келеді ғой сосын өздері, уақытымен. Олай демегенде, мысалы:
«Бисмиллә дедім, я, Алла,
Әуелі «кәф» пен «нун» болды,
«Кәф» пенен «нун» қосылып,
Оқысаңыз «кун» болды» (Майлықожа) дегенді немесе:
«Бұлт шөгіп күн жауса егер тау мен тасқа,
Қалмаған мұзда ерік су болмасқа»
(Майлықожа),
«Жүйрікке томар жолығып,
Ұрыншақ найза түйреген» (Қ.Әйтпенов) деген сөз саптастарды жастар қазір қабылдай ала ма? Әй, білмеймін... Орта буын ше, орта буын ұғуы тиіс бұл мақамдарды, түсіну қиын болса тырысу керек, үйреніп-машықтануы қажет, аралық мәдени көпірді мықтау дұрыс. Әйтпегенде жас ұрпақтың өлең түсінуі, өнер түсінуі «бір мұң, бір қайғы» болып қалуы әбден ықтимал.
Терме – текті өнер. Тағылымы терең. Ұлттық кодты сөзден іздесеңіз, термеден табасыз. «Қадірін ғұламаның ғалам білмек, Ешқашан көптік етпес оған құрмет» (Әлішер Науаи). Термені айтушы мен таратушыға да байланысты көп нәрсе. Мысалы, біз терме айту үшін бар өмірді осы жолға бағыштаған адамбыз. Тұрсынғали, Арын, Айтқожа, Әзім, Рахманбердідей Майлықожаның тікелей ұрпақтары мен мұрагерлерінің аузынан бала кезден саққұлақтықпен тыңдап, жаттап өстім, Қуатхан ишандардың ишаратын алдым, аузыма түкіріп, батасын берді. Кәрі құлақтардың көзінен «Әй, Жәкенжан, қайдасың, кел сөз тыңдадан» таса болмадық. Одан айтысқа қатыстық, дода көрдік, ақындардың ұстазы атанған Қаныбек Сарыбаев рухани әкем, айтулы бапкерім болды. Ақ өлеңнің құйыны Манап Көкенов, Көкен Шәкеев, Көпбай Омаровтардың жанында жүріп, Шәмші Қалдаяқовтың қолын алып, дәмдес болдық, қырғыздың шалқар жыршысы Әшірәлі Айталиевтің ықыласына бөленгенбіз, оңтүстіктің өнер майталмандары Оразқожа Бекахметов, Камал Ендібаев, Қарсыбай Ақтаевтардан мақам тыңдап үйрендік. Одан елдің қамын шын ойлаған Қаныбектей батырға іні болдым, есті ақын Есенқұлмен айтысып, бірге әндер жаздық, сырластық, одан түрік ұстаздарым да ер шықты, әл-Азһар университетінде дәріс берген Садық Көстереліоғлы, мыңдаған қаридың ұстазы Мұстафа Кочоғлы, Сияр Нәбиден ғалым Халил Иылмаз һәм Мұстафа Күлли қарилар тағылымын зор ілтипатпен берді. Құдая тәуба, осындай елдің ағаларымен араласып, жақсылармен жанасып тәжірибе қаттадық. Бұлай болмаса қайдан...
Терме поп-музыка, хип-хоп немесе рэп емес, мыңдап жиналып, телефонның жарығын қосып еліріп тыңдайтын, жүз-жүздеп зал толтырып билетіп айтатын эстрада емес. Мен сізге айтайын, 25 адам да көп, егер тыңдай алмаса. Терме – төре өнер, оған күй керек, құлақ тұнар тыныштықта ұйып тыңдайтын, тыңдаушыны да талғайтын өнер. Қолқа сап, әңгімесін айта отырып, тамсандырып, тәнті қып айтатын талғампаз өнер. Ұлағаты мен ғибратын бойында қалай ұстап тұрса, ұлттың асыл сөзі мен текті сөзін сақтаушы да өзі, жеткізуші де өзі. Сондықтан терме айту дәстүріне берілетін маңыз жоғарғы деңгейде, ұлттық деңгейде. Мұны мезгілімен, білімімен, тәрбиесімен, талғамымен түсінетін жастар келеді ғой, өседі ғой. Тек айта беру, дамыта беру, тиімді жерлерде пайдалана білу керекпіз.
– Қазіргі жас өнерпаздарға айтар ағалық ақылыңыз қандай?
– Ақыл айтуға аса құмар емеспін негізі. Бөлісетін тәжірибемді жаңа айттым. Өнердің киесіне еге болсаңыз, оған абай болсаңыз, адал болсаңыз, өрге өзі-ақ сүйрейді. Өнерпазға ең үлкен жау, өзіңіз білесіз, «мен, білемін, болдым-толдым» деген. Қаныбек ұстазым сөзбен қағып отырушы еді, ылғи: «Біреу мақтаса – сеніп қалма, Бірдеңеге жетсең – сеніп қалма», – деп айтушы еді. Тоқтап қалма, ары қарай тағы асу бар дегені екен ғой... Көп оқып, көп үйрену – ең дұрыс жол.
Уақыттың мүмкіндігі қолайлы болып тұрған шақ қазір, шығыстың не тілдерін үйреніп алып, интернет арқылы болса да түпнұсқадан Фирдоуси, Низами, Физули, Жәми бар, Рудаки, Науаи сынды әлем жұлдыздарын оқысаң қандай... Ясауидің «Хикметтері», Баласағұнның бәйіттері, Иүгінеки, Хорезми, Мәулана, Румилердің шығармаларына дендеп, жыраулық поэзияның сөзі сіңсе бойыңа, Абай, Шәкәрімнің тұлғалық концепциялары, Алаш қайраткерлерінің азаматтық идеясына қанығып, ән, жыр, термелерімізді терең игере білсек, шіркін, Алланың берген өнері қай кезде де өз биігіне алып шығады. Арамызда жүрген ғалымдар, білуші тәлімгерлер, тәжірибелі шеберлерден білгенін мейлінше алып қалу қажет, тіпті міндет. Алмас Алматов көкеміз бар, әңгімесін тыңдасаң телегей теңізге жолығасың, аты шығып әйгілі болмаса да білімі дария әдебиетші ғалымдар бар, тілдің тұнық тұнбасын сақтап отырған қытайдағы, моңғол жеріндегі қазақ бауырлар бар. Сабыр Адай отыр «Әр қазақ менің жалғызым» деп, Светқали Нұржан – ақындардың ақсақалы, Берік Жүсіп ағамыз бар, жыр-терме, салт-дәстүрде білмейтін ақпары жоқ, энциклопедиялық қоры бар элитамыз, осы ағаларымыз төрде отырғанда құрметімізді көрсетіп, үйретерін қалт жібермейік. Ең бастысы ел аман, бейбітшілік заман болғай. «Бір үйдің бір би, бір қазанбұзары» болады дейді қазақ. Қазанбұзарлардың жаман пиғылын жария қылып түңіле бермей, әлеуметтік желіні жақсылық сөз жаюға, жақсыны үйренуге қолданайық демекпін. Алла елімізге жар болсын!
Сұхбаттасқан Ағабек ҚОНАРБАЙҰЛЫ
«Мұнара» газеті, №21, 2023 жыл
Пікірлер (0)
Тіркелген қолданушылар ғана пікір қалдыра алады. Сайтқа кіру