Tań

Kún

Besіn

Ekіntі

Aqsham

Quptan

Qazіr

29 March 2024

19 Ramazan 1445 Хижра

  DINI MEREKELER

АБАЙДЫҢ «КИТАБ ТАСДИҚ» ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ «ТАУХИД» МӘСЕЛЕСІ-2

Әзімхан ИСАБЕК muftyat.kz 08.02.2021 5967 0 пікір
АБАЙДЫҢ «КИТАБ ТАСДИҚ» ШЫҒАРМАСЫНДАҒЫ «ТАУХИД» МӘСЕЛЕСІ-2

(Жалғасы. Басы мына жерде)

Адамның жаратылу мәселесі ол өз алдына үлкен мұхитпен пара-пар ғылым. Сол Алланың біліміне құлықсыздық танытсақ – рухани әм ұлттық тұрғыда құрдымға кетеріміз даусыз. Батыс Жаратушысын ұмытып, уақытша дәурен сүретін, бүгін шіреніп, ертең шіритін тән құмарының қызығына алданып, «түп иесін» ұмытты. Яғни «түп ие» деген – сөзсіз Алла Тағала.

Исламдық көзқарас бойынша, біз Алладан келдік, Аллаға қайтамыз. Сондықтан әлсіз жаралған екі аяқты жұмыр басты пенденің алдына қойған мақсаты – Құдайын тану. Шәкәрім айтады: «Енді адам өзін-өзі білмекке әуелі жоғарыда айтылған қайдан жаралдым, не үшін жаралдым, түбінде не болмақпын деген үш сөзді ойласа керек». Ойлана білгенге Шәкәрім мықты үндеу салып отыр. Бұл ойдың негізгі идеясы да білмекке құмарлық пен жаралудың ар жағында құдайтану психологиясының жатқаны шүбәсіз. Осы дүдәмалдың жауабын шешкен адам ғана кемел дәрежеге ие болады. Бұл ойымыздың дұрыстығына Абайдың өзі де куәлік етеді: «Енді біліңләр, ей фәрзәндлар! Һұдай Таъаланың жолы ниһайатсыз болады. Аның ниһайтына һечкім жетбейді. Бірақ сол жолға жүруді өзіне шарт қылып, кім қадам басды, ол таза мұсылман, толық адам делінеді». Осы сөз арқылы-ақ күрмеленген мәселелердің жауабын шешуге әбден болады. Жоғарыда біз айтқан Батыс халқы соңғы ғасырларда «құдай» деген терминді мүлде ұмытты. Көзбен денені көруге болады, ал жан – көрінбейтін құбылыс. Көрінетін мен көрінбейтінді салыстырған саяз Батыстың саяз ақылы, дүниенің көрінбейтін емес, көрінетін дененің азғындау жолына түсті. Көрінетін дегеніміз – материалдық, көрінбейтін дегеніміз – рухани (рухқа ғана тән) дүние. Біз сөзсіз жанды көрмейміз, алайда оның барына шүбәсіз сенеміз, иланамыз. Құранда: «(Мұхаммед Ғ.С.) олар сенен (рух) жан туралы сұрайды: «Ол, Раббымның әмірінен. Сендерге өте аз мәлімет берілді» де («Исра» сүресі, 85 аят). Енді біздің бұл нәрседен анық байқайтынымыз – рух ұғымы жайлы қарапайым адам да, тіпті ғалым да мәлімет бере алмайтыны. Өйткені Құранда айтылғандай, жан, рух мәселесі туралы шектеулі ақыл иесі болған адам баласында қайдан толыққанды мағлұмат болсын? Алайда біз рухты қоржын деп алатын болсақ, ол қоржынды имани дүниелермен толтыра аламыз. Батыстың жолынан қашық болып, хақиқи Исламның бағытын бетке алсақ, иманды табарымыз сөзсіз. Ал қоржында «иманның шуағы» болмаса, Мағжанның төменде айтып кеткеніндей мүшкіл халге душар болуымыз бек мүмкін:

Күнбатысты қараңғылық қаптаған,

Көгінде жоқ жалғыз жұлдыз батпаған.

Түн баласы Тәңірісін өлтіріп,

Табынатын басқа Тәңірі таппаған.

 

Күнбатысты қараңғылық қаптаған,

Жалғыз жан жоқ қараңғыда лақпаған.

Білген емес – иман деген не нәрсе,

«Қарын» деген сөзді ғана жаттаған.

Бұл сөздердің астарында не сыр жатыр? Ұғынып көрелік. Жан – Алланы тануға талпындыратын қару, ал тәннің өзіне тән уақытша атқаратын миссиясы болады, яғни ішіп, жеу, киіну сияқты принциптер. Ал рухқа келер болсақ, Мұхаммед (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) пайғамбардың алдында келген пайғамбарларға да мұғжиза берілген болатын. Ондағы мақсат – өз үмбетін иманға шақыру әм екі дүниеде де бақытқа қол жеткізу. Ал «мұғжиза» сөзінің мағынасы шарасыз, әлсіз, дәрменсіз қалдыру дегенге саяды. Мұғжиза – Алла тарапынан жүзеге асырылып, пайғамбардың қалаған сәтінде көрсету және айтуы мүмкін болған табиғат заңдылығына қайшы келетін тосын құбылыс. Яғни мұғжиза деп табиғат заңдылығына қайшы, ғылыми тұрғыдан анықтамасы жоқ, екінші рет қайталанбайтын, қарапайым жандар оны жасауға дәрменсіз таңғажайып оқиғаларды айтамыз. Құранда аты аталған пайғамбарлардың барлығына дерлік мұғжиза берілген. Осы мұғжизаның негізінде әрбір қауым таухидты мойындап, рухтың жолына түсу керек болатын. Аталмыш мұғжизалар негізінде жер бетіне келіп кеткен бүкіл пайғамбарлар соңынан ерген үмбеттеріне Жаратушыны тануға қозғау салған. Алайда пайғамбарлығын мойындамаған яһудилер болсын, өзге де үмбет болсын, таухидты танудан бас тартқаны салдарынан Құдайдың қаһарына ұшырап, ол қауымдар жер бетінен жойылып кеткен. Сол мойындамаушылық үрдісі бүгінгі Батыс өркенитетінде де көрініс беруде. Иманын, құдайын, пайғамбарын танымаған Еуропа еркек пен еркектің, әйел мен әйелдің некелесіп, отбасын құрып жүргені орны толмас, орасан рухани апатты лаулатып отырған жайы бар. Осы мәселені білген Абай былай дейді: «Сол өрістетіп, өрісімізді ұзартып, құмарланып жиған қазынамызды көбейтсек керек, бұл жанның тамағы еді. Тәннен жан артық еді, тәнді жанға бас ұрғызса керек еді. Жоқ, біз олай қылмадық, ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық. Жан бізді жас күнімізден билеп жүр екен. Ержеткен соң, күш енген соң, оған билетпедік. Жанды тәнге бас ұрғыздық, ешнәрсеге көңілменен қарамадық, көзбен қарамадық, көңіл айтып тұрса, сенбедік. Көзбен көрген нәрсенің де сыртын көргенге-ақ тойдық. Сырын қалай болады деп көңілге салмадық, оны білмеген кісінің несі кетіпті дейміз?».

Әлбетте Абай дұрыс айтып отыр. Ұзақтай шулап, қарғадай барқылдап, ауылдағы боқтықтан ұзамадық деп – келешегі жоқ, тән үшін тырбанып өмір кешуді айтып отыр. Бұл адамның негізгі мақсаты емес, айта кетерлігі бұл нәрсе өз шекарасында орнын табуы керек. Хәкім де бұл нәрсеге бей-жай қарамай ұтымды да ұтқыр концепциямен жауап қайтарады. Абай өзінің қырық үшінші сөзінде: «Өлшеуін білмек – бір үлкен керек іс. Ойланбақ жақсы, іске тіпті салынып кеткен кісі ойын байлай алмай, қияли болып та кеткені де болады. Ішпек, жемек, кимек, күлмек, көңіл көтермек, құшпақ, сүймек, мал жимақ, мансап іздемек, айлалы болмақ, алданбастық – бұл нәрселердің бәрінің де өлшеуі бар. Өлшеуінен асырса, боғы шығады». Негізінде Абай жазып қалдырып кеткен «өлшеуін білу» ұғымы – өз алдына терең теория, тіпті ғылым. Бұл адам баласының күнделікті тұрмыс-тіршілігіне қажетті концепция болу қажет. Бұл теорияда артық кеткен екі аяқты жұмыр басты пенде шалыс басса, құрдымға кететінін білгені абзал болмақ. Осыны білген ақын жоғарыда айтқандай «тәнді жанға бас ұрғыздық» деп ашынады. Енді қараңыз, Абай «Жан бізді жас күнімізден билеп жүр екен» дейді. Бұл нені білдіреді? Бала есін білгелі асыл нәрселерге ұмтылып, оны тануға құмартады. Бұл сол періштедей пәк сәбидің жаратылысынан, керек десеңіз тумысынан бар нәрсе. Бұл психология «Китаб тасдиқтың» негізгі іргетасының бірі десек, артық айтпағанымыз болар. Абай айтады: «Аның үчүн мухаббатның төлеуі – мухаббат. Әууәл адамның адамлығы – ъилм, ъақл дегән нәрсаләрмәнан. Мұның табылмақлығына сәбәблар: 1-нчі –  хауас сәлим һәм тән саулық. Бұлар туысұнан болады. Қалмысы өзгеләрінің бәрі йахшы ата, йахшы ана, йахшы құрбы, йахшы устаздан болады. Талаб, ұғым мухаббаттан  чығады. Ъылым-білімге мұхаббатландүрмәк әлгі айтылған учеуінан болады. Ъилм-білімді әууәл басдан бала өзі ізләніб табмайды. Басұнда зорлықмәнән йаки алдаумәнән үйүр қылу керәк. Үйрене келе өзі ізләнгәндай болғанча...»

Енді осыны талдап көрейік. Абай «махаббат – адамның адамдығында» дейді. Адам қай кезде адам болады? Әрине, Құдайын танығанда! Демек ол – өзін жаратқан Алласына деген махаббат. Әйтпесе өзге тақырыптардағы махаббат мәселесі адамның адамдығына толығымен әсер ете қоймас. Сонымен қатар «адамның адамдығы, ғылым мен ақылдың табылуы «тәннің саулығына» келіп тірелер дейді, бұлар туысынан болады» деп тұжырым жасайды. Қош, ақыл мен ғылым «тән саулығы» туысынан болады делік. Одан әрмен соның не дұрыс, я болмаса бұрыс бағытқа түсуіне әсер ететін факторларда бұдан қалыс қалмақ емес. Олар қалмысы жақсы ата, жақсы ана, жақсы құрбы һәм жақсы ұстаз арқылы. Дүние есігін ашу процесі жүзеге асқаннан кейін әлгі айтылмыш төрт фактор жалғасады, енді осылай деген хәкім баланың ғылымды өзі ізденбей зорлықпенен үйір қылу керектігін айтады. Бұл процесске әлгі төрт фактор ықпалын тигізеді. Осыған байланысты Пайғамбарымыздың (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) хадисі сөзіміздің дәлеліне айналмақ. Әбу Һурайрадан (Алла оған разы болсын) жеткен хадисте: «Алла елшісі: «Әрбір нәресте табиғи болмыста, мұсылман болып туады, кейін ата-анасы оны яһуди немесе христиан не мәжуси етеді. Сол сияқты хайуан да дене мүшелері бүтін болып туады, олардың арасынан құлағы не мұрны кесік болып (туғанын) таба аласыңдар ма?» – деп айтты», – дейтін.

Сосын Әбу Һурайра: «Қаласаңдар: «Алла адамдарды жаратқан табиғи болмыс – (осы). Алланың жаратқанын өзгертуге болмайды» (деген) аятты оқыңдар», – дейтін. Бұл хадис Абайдың әлгі ойларымен тұспа-тұс келуі асылы бекер емес, ғылым-білімге махаббаттындырмақ – һауас сәлим арқылы яки туысынан болады. Бұл рух әлемінің ғайып дүниесі. Бала туысынан «Құдайымды танимын» деген мақсатпен дүние есігін ашса, кейбір тосық-кедергілерге байланысты өзі айтқандай ауылдағы боқтықтан ұзай алмай жанды тәнге бас ұрғызады. Бұл нәрседе жақсы атаның, жақсы ананың, ұстаздың, құрбының ықпалы теріс болса, дүниенің көрінген сырымен ғана шектеліп қала береді. Осындай санамен өсіп келе жатқан бала манағы хадисте айтылғандай, дінсіз, мәжусиге айналып кетуге дейін баруы ықтимал. Осындай дүниелермен өмірін енді бастаған бала есейгенде өмірден Алласын танымай өтіп кетуі мүмкін екен.

Асылында біз Абай шығармаларындағы соның ішінде «Китаб тасдиқтағы» танымдық үрдісті (яғни Жаратушыны тануды) мынадай бөліктерге бөлуге болатынын аңғардық:

  1. Біз көрмегенге (дым хабарымыз жоқ) естіп білмегенге дейінгі кезең яғни дүниеге әлі келмеген уақыт (бұл нәрсенің байыбына фәни есігін ашқаннан кейін барып түбіне жету, аят пен хадис арқылы); ол манағы біз жоғарыда келтірген Абайдың «Китаб тасдиғындағы» «һәуас салим», яғни адамның тумысынан болатын қасиеттері;
  2. Біз дүниеге келдік, айналаны көрдік, ақылдың бар екенін біліп Жаратушыны тануға көшу кезеңі; бұл нәрсе отыз сегізінші қара сөзде айтылған «Саниғын сұнғатына қарап тану» концепциясы арқылы және жоғарыда келтірген, жан мен тәннің арақатынасы негізінде өрбиді екен;
  3. Біз дүниеден кеткеннен кейін мәңгілік өмірде болатын процестерге сену, солардың қалтқысыз болатынына осы дүниеде жүріп-ақ илану. Ол – Абай шығармаларына арқау болып жүрген «мақшар», «ақирет» ұғымдары. Алланы тану бағыты бұл сөздерден бөлекше болып кете алмайды.

Жалпы танымдық мәселеге (мейлі Алланы тануда болсын) келгенде Абай шығармалары осы үш сатыда өрбитінін көрдік, білдік. Алайда үшінші сатыдағы «мақшар», «ақирет» ұғымдарының Жаратқанды білу жолындағы маңызы неде? Енді сол туралы сөз қозғамақпыз.

Абай «Китаб тасдиқта» былай дейді: «Хайуанларны асырайтұғұн жансызларны еті ауырмайтұғұн қылыб, жан йәсі болған хайуанларны адам баласын асырайтұғұн етіб, махшарда сұрау бермейтұғұн қылыб, енді бұларның һәммасынан файда аларлық ъақл йәсі қылыб, йаратқан адам баласынан махшарда сұрау берәтұғұн қылыб, йаратқанлығында  һәм ъадаләт һәм мухаббат бар», – депті. Аталмыш ой отыз бесінші қара сөзде, махшарда бай-бағлан, қожа-молдалардың да сұрау беретіні айтылған. Бұл білімді Абай қайдан алып отыр? Сонымен қатар хәкімнің Алла жасырған «ғайып ілімінен» хабардар болуы оның Ислам ғылымынан терең екенін танытады. «Махшар» сөзі – адам баласы өлгеннен кейін қайта тіріліп жиналатын жері. Бұл тақырыптан «Зар заман» ақындары да қалыс қалған емес. Сол уақыттың өкілі Шортанбай ақын (1818-1881):

Таңда мақшар болғанда,

Таразыны аударар

Залымның қылған күнәсі

Тәуба, таупық келтірмес

Азған елдің молдасы.

Жаһаннам деген дозақта

Шайтан болар жолдасы, – десе, Мәшһүр Жүсіп:

Бір күні қияметтің – елу мың жыл!

Құрылар сират көпір: сол – жалғыз қыл.

Күн тұрар найза бойы тас төбеңде,

Қиынын қияметтің осыдан біл!

        

Пайғамбар айтты: – Махшар күні болса,

Тіріліп үмбеттерім көрден тұрса!

Сап болып он екіден келер, – дейді,

  – Құдайым қазы болып, сауал құрса!

 

Махшарда барлық халық болар жиын,

Күн туар басымызға сондай қиын.

Жалғанда алдап-арбап жиған малың,

Болмайды бір пайдасы жалғыз тиын.

 

Күн туар сондай қиын басымызға,

Қарамай көзден аққан жасымызға!

Қолына оттан күрзі тұтып алып,

Келеді періштелер қасымызға.

 

Сонымен мұның мәні неде дерсіз? Абай да және одан арғы, бергі ғасырлардағы тұлғаларды ойландырған сауал бұл. Жаратылыс диалектикасын беріден емес, арыдан ойланғандар дүниенің уайымымен шектеліп қалмай, одан әрмен жалғасатын өмірдің барына олар толық сенеді және кейінгілерді соған үндейді. Ал кейінгі кезеңде біз ақыретті тастап, дүние тіршілігіне бел шеше кірісіп-ақ кеткен секілдіміз. Еуропа «махшар», «ақырет», «жан» деген ұғымдарды мүлде ұмытқаны салдарынан рухани күйреудің аз-ақ алдында тұр. Бұл нәрсеге Құран дәлел бола алады: «Алайда сендер осы өмірді артық көресіңдер. Ал соңғы, мәңгілік өмір (ақирет) қайырлы әрі тұрақты» («Ағла» сүресі, 16-17-аяттар). Ақырет өмірінен бейқам қалу – сөз жоқ адамды да, дүниені де құрдымға кетіретін қауіпті індет. Негізі Ислам дінінің ерекшілігі сонда – адамның өмірі осы дүниемен бітеді демейді, бұдан да керемет, ғажап дүниенің барына құлшындырады. Осыны білген Абай:

Малда да бар жан мен тән,

Ақыл, сезім болмаса.

Тіршіліктің несі сән,

Тереңге бет қоймаса, –деп алдына биік мақсат қоюында үлкен астар жатыр. Мысал ретінде айтсақ, соңғы ғасырдағы ғылыми жаңалықтарда ғалымдар біз өмір сүріп жүрген жерден де үлкен планеталардың барын анықтаған. Мәселен, планеталардың ішіндегі ең жақсы зерттелгені – Юпитер (қазақша аты «Есекқырған»). Ол диаметрі бойынша Жерден 11 есе, ал массасы жағынан 300 есе үлкен екен («Физика және астрономия», Алматы, Атамұра, 158-бет). Осы дүниеден кейін – ұлы әлемнің бар екенінің айғағы бұл. Яғни біздің айтқымыз келгені – мына біздің мекен – жер әлемі ақыретпен салыстырғанда қаншалықты деңгейде болғаны? Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын) өзінің сахих хадисінде « Бұл дүние ақыретпен салыстырғанда біреудің мына саусағын (Яхия сұқ саусақты нұсқаған) теңізге салғанындай ғана. Сосын ол не алып шығатынын қарасын» – деген. Сонау ұшы-қиыры жоқ теңізге сұқ саусағыңызды батырып көріңіз, не алып шығады екенсіз? Сол алып шыққан нәрсеңіз – осы дүниенің қорытындысы. Абай да осындай мақсатпен «махшар» тақырыбын терең қамтып отырғанын түсінуге болады. Сондықтан да хәкім «тіршілікте тереңге бет қойып, ғұмыр сүр» деген принципті басшылыққа алады. Адам әкенің белінде жүріп, ананың құрсағына өтеді, ананың құрсағынан осы дүниеге, дүниеден қабірге, қабірден махшарға, махшардан мәңгілік өмірге (жәннат немесе тамұқ) бірінен кейін бірі сатылап көшіп отырады. Біз қазіргі уақытта тірі жүрген пендеміз, ажал келіп, дәм-тұзымыз таусылған шақта қабірге қойыламыз. Одан әрмен хәкім айтқан, махшарда есеп-қисапқа тартылу үшін тірілеміз. Махшарға жиналу үшін ең алдымен қайта тірілу процесі жүзеге асады. Бұл туралы Пайғамбарымыз (оған Алланың салауаты мен сәлемі болсын): «Адамның бір сүйегінен басқа шірімейтін ешбір (сүйегі) жоқ. Ол – құйымшақ. Қиямет күні жаратылғандар содан (қайта) құрастырылады», – деген. Міне, жоғарыда айтылған махшар айдынындағы Жаратқанның ұлы процестерінің әуелгісі осылайша іске асады.

Мәселен, адам бір құнарлы жерге егін еккісі келсе, оның ұрығын күз немесе көктемде сеуіп тастайды, қар, жауын-шашынның жаууына байланысты әлгі егілген егін көктемде жайқалып, көгеріп өсіп-өне бастайды. Ақыры жемісін береді. Қайта тірілу де осы секілді дүние. Шәкәрім қажы да бұл нәрсеге жайдан-жәй қарамайды. «Мұсылмандық шартында» бұл туралы: «Уа достар, қашан қиямет болғанда Алла Тағала бұрынғы-соңғы барша адам баласын тірі күніндегі денесінен қалған бір әсерінен денесін қайта жаратып, жанын денесіне кіргізіп, тірілтіп, махшар майданына, яғни тексеріп сұрау алатұғын орынға жияды. Бүйтіп тірілмек қалайша мүмкін болады демек бек ақымақтық болады. Оның үшін осынша барша ғаламды басында жоқтан бар қылған Алла Тағала өліп қалған дененің не иісі, не тозаңы дегендей бізге көрінбейтұғын бір әсерінен бір зат қалдырып, содан қайта жаратуға құдіреті жетпей ме?  Қасқыр жесе де, отқа күйсе де, одан бір әсер қалдыра алмайды дей алмайсыз. Бұған нанбайтұғын ешбір қисыны жоқ. Және бұған аят дәлел, Құранның бастан аяқ бар сөзі осыған дәлел болады. Ақыл дәлел жоғарыда да айтылған. Тірілтіп, тексермейтұғын болса, дүние бір ойын сықылды болады. Және басқа бір денені жаратып, соған рахат пен азап көрсетуге делінсе, ол да лайық емес», – деген нақли, ақыли фактісін нақты келтіреді. Шәкәрімнің бұл ойлары жоғарыдағы біз келтірген хадиспен нақпа-нақ айқын келіп тұр. Осыдан бастау алған тірілу процесінен кейін, адамдар махшарға жиналады екен. Ал «махшардың» сипаты хадистерде «Қиямет күні адамдар еленген тап-таза ұнның тандыр нанына ұқсас ақ-қызғылт жерге жиналады. Онда ешкім үшін белгі болмайды» деп келтірілген екен.

 

Әзімхан ИСАБЕК,

Гуманитарлық ғылымдар магистрі

(Жалғасы бар)

Pіkіrler (0)

Тіркелген қолданушылар ғана пікір қалдыра алады. Сайтқа кіру